«مشهد الشمس» یا زیارتگاه خورشید (در شهر «حلّه»)، یادمان معجزه «ردّ الشمس»
در شمال شهر حله، در کنار جاده‌ای که از این شهر به بابِل متصل می‌شود، زیارتگاه تاریخی زیبایی وجود دارد که به «مشهد الشمس» یا «مشهد ردّ الشمس» شناخته می‌شود. براساس باور شیعیان، این زیارتگاه در محلی ساخته شده است که در آنجا به اعجاز الهی، خورشید پس از غروب برای امام علی (ع) بازگردانده شد.
بر اساس بسیاری از منابع حدیثی و روایی شیعه و حتی اهل سنّت، خورشید پس از غروب آن، یک یا دو بار برای امیر مؤمنان (ع) بازگردانده شده است که به حادثه «ردّ الشمس» (= بازگرداندن خورشید) شناخته می‌شود. معجزه ردّ شمس دوم که علاوه بر منابع شیعه، در بسیاری از منابع اهل سنّت نیز نقل شده، در زمان حیات حضرت رسول اکرم (ص) در مدینه منوّره اتفاق افتاده است. خلاصه مضمون روایات نقل شده چنین است که روزی رسول خدا (ص) پس از به‌جا آوردن نماز ظهر و عصر، حضرت علی (ع) را نزد خویش فرا خواند، سپس در حالی که سر بر دامان امام (ع) نهاده بود، وحی بر ایشان نازل شد و در همان حال پیامبر (ص) به خواب رفت. این در حالی بود که امام (ع) هنوز نماز عصرش را نخوانده بود. این حالت به قدری طول کشید که خورشید غروب کرد و نماز عصر امام علی (ع) قضا شد. وقتی پیامبر (ص) بیدار شد و از قضا شدن نماز امام (ع) مطلع شد، دعا کرد که خورشید برگردد تا امام (ع) نماز عصر خود را ادا کند.[۱]
از جمله محدّثان و علمای شیعه که این داستان را نقل کرده‌اند، می‌توان از شیخ کلینی، شیخ صدوق، حمیری، عیاشی، محمد بن حسن قمی، حسین بن حمدان خصیبی، شیخ مفید، قطب راوندی و ابن حمزه طوسی نام برد.[۲] شماری از علمای اهل سنّت نیز در کتب خود این داستان را نقل کرده‌اند[۳] و حتّی برخی از آنان دربارة طرق روایی آن و یا در دفاع از امکان یا صحّت وقوع این معجزه تألیفاتی داشته‌اند.[۴]
البته در جزئیات روایات نقل شده در این باره، اختلافاتی وجود دارد و برخی به دیده تردید به وقوع این معجزه و روایات آن نگریسته‌اند.[۵] به هر حال در مدینه منوّره مسجدی به نام مسجد «فَضیخ» یا «ردّ شمس» وجود داشته است که آن را محل وقوع این معجزه به شمار آورده‌اند.[۶]
اما در تعدادی از منابع شیعه، روایاتی مبنی بر وقوع معجزه ردّ شمس دوم در سرزمین بابِل نقل شده، اما در این روایات اختلافاتی در سبب و زمان وقوع حادثه و دیگر جزئیات آن وجود دارد. در بیشتر این روایات، به وقوع معجزه در زمان بازگشت امیرالمؤمنین (ع) از نهروان اشاره شده؛ اما بر اساس کتاب وقعة صفّین، در زمان حرکت امام (ع) به سمت صِفّین اتفاق افتاده است و در برخی روایات نیز به زمان وقوع آن اشاره نشده است.
نصر بن مزاحم دربارة معجزه ردّ شمس به سند خود از عبدخیر بن یزید همدانی نقل کرده است: به همراه علی [ع] در سرزمین بابِل حرکت می‌کردیم. وقت نماز عصر فرا رسید. هر جا می‌رسیدیم سرسبزتر از جای قبل بود. تا اینکه به جایی رسیدیم که زیباتر از آن ندیده بودیم. خورشید در حال غروب بود. حضرت دعایی کرد و خورشید به مقدار وقت نماز عصر شروع کرد به بازگشتن. نماز عصر را خواندیم. سپس خورشید غروب کرد.[۷]
همو روایت مشابه دیگری را از فرزند مِخنَف بن سلیم ازدی نقل کرده است که در آن اشاره‌ای به بازگشت خورشید نشده است و شرح آن چنین است: پدرم مخنف بن سلیم همراه علی [ع] در سرزمین بابل حرکت می‌کرد. در این حال علی [ع] فرمود: بابِل زمینی است که در آنجا «خَسف» شده است. مرکبت را حرکت بده تا شاید نماز عصر را در بیرون آن ادا کنیم. سپس بر سرعت مرکب خود افزود و به تبع وی دیگران نیز بر سرعت مرکبشان افزودند. پس از اینکه از پل صراط عبور کردند، علی [ع] از مرکب پایین آمد و با مردم نماز عصر را به‌جا آورد.[۸]
در تعدادی از منابع روایی شیعه، این داستان با تفصیل بیشتری نقل شده و خلاصه آن چنین است که امام علی (ع) با لشکریان خود، در وقت نماز عصر به سرزمین بابِل رسیدند و فرمودند: اینجا سرزمینی است که در آن عذاب نازل شده و جایز نیست که هیچ پیامبر یا وصی پیامبری در آن نماز بخواند؛ هر کس می‌خواهد در اینجا نماز بخواند، بخواند. مردم پراکنده شدند و به نماز ایستادند. جویریة بن مُسهر، از اصحاب امیر مؤمنان (ع)، تصمیم گرفت به امام (ع) اقتدا کند و نمازش را با او بخواند. سپس به راه خود ادامه دادند، تا اینکه خورشید غروب کرد و آنها از این سرزمین خارج شدند. آنگاه حضرت زیر لب دعایی کرد و خورشید دوباره در آسمان بالا آمد. پس امام (ع) نماز عصر خود را به‌جا آورد و خورشید دوباره غروب کرد.
به هر حال، در روایات متعدّدِ این معجزه که در منابع شیعه نقل شده است، در جزئیات مختلف آن، از جمله زمان وقوع معجزه، اختلافات و تناقضاتی وجود دارد. اما آنچه در اینجا اهمیت دارد آن است که مشهد الشمس، به باور شیعیان از دیرباز تا کنون، در محل این معجزه بنا شده است.
درباره تاریخ اولیه احداث زیارتگاه مشهد الشمس حلّه آگاهی دقیقی در دست نیست. احتمالاً ابن شهرآشوب (درگذشته ۵۸۸ق) نخستین کسی است که به زیارتگاه فعلی مشهد الشمس حلّه و ارتباط آن با معجزه دوم ردّ شمس اشاره کرده است. او محل زیارتگاه را «صاعدیه» از توابع بابِل ذکر کرده است.[۹] علی بن ابی‌بکر هروی (درگذشته ۶۱۱ق) نیز چند قول مختلف درباره این زیارتگاه بیان کرده و نوشته است: گفته شده خورشید در آن برای حزقیل پیامبر (ع)، و به قولی برای یوشع بن نون (ع)، و به قول دیگری برای علی بن ابی‌طالب بازگشته است.[۱۰]
مشهد الشمس، از بناهای اسلامی کهن عراق به شمار می‌آید و به جهت دارا بودن گنبد مضرّس زیبا و مرتفع، از نظر معماری بسیار با ارزش و حائز اهمیت است؛ چراکه امروزه در عراق گنبدهای مضرّس بسیار کمی باقی مانده و گنبد مشهد الشمس از معدود نمونه‌های باقی‌مانده این گونه گنبدها در عراق و بلکه از شاخص‌ترین آنها به شمار می‌آید. برخی پژوهشگران عراقی، قدمت این گنبد را از سه دهه اول سده هفتم هجری دانسته‌اند.[۱۱] اما علاءالدین احمد العانی، با استناد به قراین تاریخی و معماری، از جمله شباهت فراوان این بنا با گنبد زمرّد خاتون[۱۲] در بغداد، تاریخ ساخت آن را دهه آخر سده ششم هجری برآورد کرده و آن را از آثار معماری دوره الناصر لدین الله عباسی (خلافت: ۵۷۵-۶۲۲)[۱۳] دانسته است.[۱۴] با این حال به نظر می‌رسد با توجه به اشاره ابن شهرآشوب و هروی به این زیارتگاه، پیش از این تاریخ نیز ساختمانی در این محل وجود داشته است.
نگارنده این سطور، در تاریخ ۲۲-۸-۱۳۹۰ موفق به بازدید از این زیارتگاه شده و با استناد به مشاهدات خود در این تاریخ، در اینجا به توصیف ساختمان آن می‌پردازد:
مشهد الشمس امروزه در داخل محوطه وسیع محصور و مشجّری قرار دارد. بنای اصلی آن شامل ساختمانی هشت ضلعی با گنبد مضرّس زیبایی به ارتفاع تقریباً ۲۰ متر است. در ضلع جنوبی بنای اصلی، محرابی وجود دارد که به احترام محل نماز خواندن امام علی (ع)، با یک درب آلومینیومی کوچک (به عنوان ضریح یا پنجرة مشبّک)مسدود شده است. متّصل به این بنا از سمت غرب، صحن کوچکی وجود دارد که دورتادور آن را رواق‌هایی فرا گرفته و در سال‌های اخیر سقفی برای آن ایجاد شده است. در زاویه شمال شرقی آن، منارة جدیدی قدیمی وجود دارد که بلندی آن کمتر از ارتفاع گنبد بنا است و بخش‌هایی از بدنه و بالکن آن با نقوش و کتیبه‌های کاشی، تزئین یافته است.
صحن مشهد دارای یک ورودی در میان ضلع شمالی و ورودی دیگری نیز روبه‌روی آن در ضلع جنوبی است. ورودی جنوبی، به محوطه محصور دیگری متصل است که در جنوب آن مسجد کوچک و نسبتاً ساده‌ای قرار دارد. اهالی منطقه آن را مسجد قدیمی «صاعدیه» ـ نام این محل در گذشته ـ می‌دانند. این مسجد امروزه بازسازی شده و در آن عناصر معماری قابل توجه و نیز آثاری از گذشته به چشم نمی‌خورد.
زیارتگاه معروف به «مشهد الشمس»، بی‌تردید از مهم‌ترین زیارتگاه‌ها و بناهای یادمانی کهن شیعه در عراق است که برخلاف بسیاری از دیگر زیارتگاه‌های این سرزمین که دستخوش دستکاری‌ها و تحولات بسیار شده، ساختمان اصلی خود را حفظ کرده است؛ و این مسئله لزوم محافظت از آن را دوچندان می‌کند.
عکس از نگارنده، به تاریخ ۲۲-۸-۱۳۹۰
[۱]نریمانی، زهره، «نقد سندی و محتوایی روایت ردّ الشمس لعلی ابن ابی‌طالب (ع)»، حدیث اندیشه، شماره ۳-۴، پاییز و زمستان ۱۳۸۱، ص۳۴٫
[۲]بنگرید:
الکلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح: علی اکبر الغفاری، بیروت: دار صعب و دار التعارف، ط ۳، ۱۴۰۱ق، ج ۴، ص۵۶۱-۵۶۲؛
الصدوق، محمد بن علی بن بابویه القمی، علل الشرائع، النجف: المکتبة الحیدریة ومطبعتها، ۱۳۸۵ق / ۱۹۶۶م، ج ۲، ص۳۵۱-۳۵۲؛
الصدوق، محمد بن علی بن بابویه القمی، من لا یحضره الفقیه، تحقیق: السید حسن الموسوی الخرسان، طهران: دار الکتب الاسلامیة، ۱۴۱۰ق، ج ۱، ص۱۳۰؛
الحمیری، عبد الله بن جعفر، قرب الإسناد، قم: مؤسسة آل البیت (ع) لإحیاء التراث، ط ۱، ۱۴۱۳ق، ص۱۷۵-۱۷۶؛
العیّاشی، محمد بن مسعود، التفسیر، تصحیح: هاشم الرسولی المحلاتی، طهران: المکتبة العلمیة الاسلامیة، بی‌تا، ج ۲، ص۷۰-۷۱؛
القمی، محمد بن حسن، العقد النضید والدّرّ الفرید، تحقیق: علی اوسط الناطقی، قم: دار الحدیث، ط ۱، ۱۴۲۳ق / ۱۳۸۱ش، ص۱۹-۲۰؛
الخصیبی، حسین بن حمدان، الهدایة الکبری، بیروت: مؤسسة البلاغ، ط ۱، ۱۴۲۳ق / ۲۰۰۲م، ص۱۲۰-۱۲۱؛
المفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، تحقیق: مؤسسة آل البیت (ع) لاحیاء التراث، بیروت: مؤسسة آل البیت (ع) لإحیاء التراث، ط ۱، ۱۴۱۵ق / ۱۹۹۵م، ج۱، ص۳۴۵-۳۴۶؛
القطب الراوندی، سعید بن عبدالله، الخرائج والجرائح، قم: مؤسسة الامام المهدی (ع)، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۵۵-۱۵۶؛
ابن حمزة الطوسی، محمد بن علی، الثاقب فی المناقب، تحقیق: نبیل رضا علوان، قم: مؤسسة انصاریان، ط ۲، ۱۴۱۲ق، ص۲۵۴٫
[۳]برای آگاهی بیشتر، بنگرید: الطباطبائی، السید عبدالعزیز، اهل البیت (ع) فی المکتبة العربیة، قم: مؤسسة آل البیت (ع) لإحیاء التراث، ۱۴۱۷ق، صص۱۱۲-۱۱۵٫
[۴]بنگرید: ابن شهرآشوب، محمد بن علی المازندرانی، مناقب آل ابی‌طالب، تحقیق: یوسف البقاعی، بیروت: دار الاضواء، ط ۲، ۱۴۱۲ق / ۱۹۹۱م، ج ۲، ص ۵۳؛ الطباطبائی، ۱۴۱۷ق، ص۱۱۱-۱۱۲٫
[۵]بنگرید: نریمانی، صص۳۳-۵۷٫
[۶]درباره این مسجد بنگرید: جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکّه و مدینه، تهران: مشعر، چاپ ۱۴، ۱۳۹۰، صص۲۹۹-۳۰۲٫
[۷]المنقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفین، تحقیق: عبدالسلام محمد هارون، بیروت: دار الجیل، ۱۴۱۰ق / ۱۹۹۰م، ص۱۳۶٫
[۸]المنقری، ص۱۳۵٫
[۹]ابن شهرآشوب، ج ۲، ص۳۵۵٫
[۱۰]الهروی، علی بن ابی‌بکر، الاشارات الی معرفة الزیارات، تحقیق: جانین سوردیل ـ طومین، دمشق: المعهد الفرنسی، ۱۹۵۳م، ص۷۶٫
[۱۱]الحدیثی، عطا و عبدالخالق، هناء، القباب المخروطیة فی العراق، بغداد: مدیریة الآثار العامة، ۱۹۷۴م، ص۴۸٫
[۱۲]زمرّد خاتون (درگذشته ۵۹۹ق)، مادر خلیفه عباسی الناصر است که مقبره‌اش تا کنون در قبرستان معروف کرخی در بغداد پا بر جا است.
[۱۳]الناصر عباسی، به زیارتگاه‌های ائمه (ع) در عراق توجه داشته است و از جمله آثار وی می‌توان به پنجره چوبی سرداب غیبت امام زمان (عج) در سامرا اشاره کرد.
[۱۴]العانی، علاءالدین احمد، المشاهد ذات القباب المخروطة فی العراق، المؤسسة العامة للآثار والتراث، ۱۹۸۲م، ص۵۹-۶۰٫
آخرین دیدگاه‌ها