نگاهی به امامزاده‌های غیبی تهران بزرگ
گونه‌ای از زیارتگاه‌های نسبتاً رایج در ایران، امامزاده‌های موسوم به «غیبی» (یا اسامی معادل آن همچون پیر غیب، شاه پیر غیب و سلطان پیر غیب) است. مطالعه شمار قابل توجهی از امامزاده‌های غیبی نشان می‌دهد که داستان پیدایش بیشتر آنها در باورهای عامیانه مردم، مبتنی بر ناپدید شدن یک یا چند امامزاده در محل زیارتگاه است که معمولاً در حال گریختن از دست دشمنان یا کسانی که قصد جان آنها را داشته‌اند، به این محل رسیده و غیب شده‌اند.
روایت‌هایی از این دست را در زیارتگاه‌های فراوان دیگری نظیر زیارتگاه‌های بی‌بی‌ها و دخترها (همچون بی‌بی شهربانو و زیارتگاه‌های زرتشتیان در استان یزد) و زیارتگاه‌های چهل‌تن نیز می‌توان سراغ گرفت.
در تهران و توابع آن چندین امامزاده غیبی وجود دارد که برخی از آنها در محدوده تهران قدیم و تعدادی از آنها نیز در برخی از روستاها و مناطق اطراف تهران قرار داشته یا دارد. از امامزاده‌های غیبی تهران قدیم می‌توان به امامزادهای واقع در شمال ارگ سلطنتی، نزدیک امامزاده روح‌الله (در حدود میدان امام خمینی کنونی) اشاره کرد که در دوره پهلوی از بین رفته است. امامزاده غیبی دیگری که تا به امروز باقی مانده، در کوچه حمام در انتهای بازار عباس‌آباد محله بازار بزرگ تهران قرار دارد و ساختمان آن شامل اتاق محقّر و بسیار کوچکی است.
مرحوم حجّت بلاغی به امامزاده غیبی دیگری در شرق دروازه دولاب تهران اشاره کرده که گویا امامزاده غیبی واقع در غرب محله دولاب تهران است که در سال ۱۳۸۰ شمسی تخریب و به جای آن «مسجد فاطمیه» ساخته شد. یک نکته قابل توجه آن است که به‌جز امامزاده غیبی که در حدود غربی محله دولاب قرار داشته، زیارتگاه دیگری به نام «چهل تن»، در حدود شرقی همین محله وجود دارد که مانند بسیاری از دیگر زیارتگاه‌های هم‌نام خود، مبتنی بر روایت غیبت چهل دختر نابالغ در این محل است. با در نظر گرفتن اینکه محله دولاب تهران، در اصل روستایی کهن در محدوده ری باستان بوده است، می‌توان به کهنگی و رازآلود بودن این دو زیارتگاه پی برد.
گفتنی است حمدالله مستوفی در نزهة القلوب (تصحیح لیسترانج، ص۵۴) در وجه تسمیه ناحیه «غار»، از نواحی ری، گفته است که «امامزادهای از فرزندان امام موسی کاظم علیه السلام را در ری قصد کشتن او کردند و او از آن ظالمان فرار نموده، در نواحی جال کولی غاری پدید آمد؛ امامزاده پناه بدان غار برده غایب شد و الحال آن ناحیت را جهت غایب شدن آن بزرگوار بناحیت غار نامیده شد.» تشخیص اینکه امامزاده مورد نظر حمدالله مستوفی، امروزه منطبق بر کدام امامزاده تهران است، به راحتی امکان‌پذیر نیست.
چندین امامزاده غیبی دیگر در برخی مناطق و روستاهای جنوبی تهران قرار دارد. یکی از این امامزاده‌ها، در روستای گل‌تپه کبیر در جاده خاوران در جنوب شرقی تهران قرار دارد و فاقد بنا و گنبد است.[۱] در روستای فیروزآباد شهرری، در مسیر جاده ورامین، بقعه‌ای به نام امامزاده شعیب فرزند امام کاظم (ع) وجود دارد که نزد مردم به امامزاده غیبی نیز شهرت دارد و بر اساس باور محلی، زمانی که امامزاده به این محل می‌رسد، حاکم وقت مأموری را برای دستگیری وی می‌فرستد؛ اما امامزاده در اینجا غیب می‌شود.[۲]
همچنین دو امامزاده غیبی در بخش فشاپویه در جنوب شهرری قرار دارد. یکی از این امامزاده‌ها در مرکز روستای زیوان در جنوب غربی حسن‌آباد قرار دارد و در حال حاضر داخل آن قبری به چشم نمی‌خورد، اما محل غیب شدن امامزادگان با یک طاقچه سبز رنگ مشخص شده است.[۳] امامزاده دوم که به «امامزاده ملک غیب» نیز شناخته می‌شود، در روستای اشتهازان دهستان کلین قرار دارد و بر اساس روایت محلی، بر مبنای رؤیا و ندای غیبی ساخته شده و فاقد قبر و ضریح است.[۴]
در پایان نیز لازم است به امامزاده غیبی دارآباد تهران اشاره کنیم که امروزه در محوطه بیمارستان مسیح دانشوری قرار گرفته است و به باور اهالی، مزار شخص صالحی است که کوه وی را بلعیده و از این‌رو به امامزاده غیبی شهرت یافته است.[۵] این زیارتگاه در اصل شامل یک سنگ‌چین ساده بوده که در چند سال اخیر، اتاقی به‌جای آن ساخته شده است. بررسی همه‌جانبه امامزاده‌های غیبی، مجال دیگری را می‌طلبد و انجام پژوهشی جامع در این زمینه می‌تواند نتایج درخوری در زمینه خاستگاه‌های این گونه مزارات و ریشه‌یابی باورهای عامیانه مردم داشته باشد.
[۱] برای آگاهی بیشتر درباره این امامزاده بنگرید: امامزاده‌ها و تربت برخی از پاکان و نیکان (جلد اول: تهران، شمیرانات و شهرری)، کار گروهی بنیاد ایران‌شناسی، ص۴۸۴٫
[۲] برای آگاهی بیشتر بنگرید: امامزاده‌ها و تربت برخی از پاکان و نیکان (جلد اول: تهران، شمیرانات و شهرری)، ص۲۲۰٫
[۳] بنگرید: امامزاده‌ها و تربت برخی از پاکان و نیکان (جلد اول: تهران، شمیرانات و شهرری)، ص۴۸۳٫
[۴] بنگرید: مامزاده‌ها و تربت برخی از پاکان و نیکان (جلد اول: تهران، شمیرانات و شهرری)، ص۴۸۲٫
[۵] «عمر دارآباد به هزار سال می‌رسد»، پریسا امیرقاسم‌خانی، همشهری محله [منطقه۱]، ۹/۸/۱۳۹۴٫
آخرین دیدگاه‌ها